Ca dao tục ngữ Việt Nam nói về thời tiết, thiên tai

Nước ta là quốc gia nông nghiệp lâu đời, đời sống gắn liền với ruộng đồng, sông nước và biển cả. Vì thế, việc nắm bắt, dự đoán thời tiết hay thiên tai luôn là điều vô cùng quan trọng. Qua nhiều thế hệ quan sát tự nhiên, ông cha ta đã đúc kết nên những câu ca dao, tục ngữ về thời tiết ngắn gọn, dễ nhớ nhưng chứa đựng kinh nghiệm sâu sắc về dự báo thời tiết, thiên tai. Những câu nói mộc mạc ấy không chỉ thể hiện trí tuệ dân gian mà còn phản ánh cách con người hòa mình với thiên nhiên để sinh tồn.

Những câu ca dao về thời tiết, thiên tai

Ca dao là thể loại thơ ca dân gian mang đậm cảm xúc và trí tuệ của người bình dân, thường được cất lên theo làn điệu dân ca mượt mà, tha thiết. Ngôn ngữ trong ca dao mộc mạc, gần gũi mà sâu sắc, thể hiện cách ông cha ta quan sát, đúc kết và gửi gắm kinh nghiệm sống qua từng vần thơ ngắn gọn, dễ nhớ.

Kiến đen tha trứng lên cao,

Thế nào cũng có mưa rào rất to.

Người xưa tinh ý nhận ra rằng, loài kiến có khả năng cảm nhận sự thay đổi của thời tiết trước khi mưa bão xảy ra. Khi thấy kiến đen vội vàng tha trứng lên chỗ cao, đó là dấu hiệu sắp có trận mưa lớn. Bởi khi cảm thấy độ ẩm tăng, không khí nặng nề, chúng sẽ chủ động di chuyển tổ để tránh nước tràn ngập. Câu ca dao thể hiện sự quan sát tinh tế và trí tuệ ứng dụng của người xưa trong việc dự báo thời tiết dựa vào tự nhiên.

Mưa tháng bảy gẫy cành trám

Nắng tháng tám rám trái bưởi

Hai câu ca dao dự báo rõ nét về đặc điểm thời tiết của từng tháng trong năm. Tháng bảy thường là thời điểm mưa nhiều, gió mạnh, đến mức có thể làm gãy cành trám – một loại cây gỗ thân to. Sang tháng tám, nắng gay gắt hơn khiến trái bưởi rám vàng vỏ. Câu thơ vừa gợi hình sinh động, vừa thể hiện kinh nghiệm lâu đời trong việc nhận biết quy luật mưa nắng của người nông dân Việt Nam.

Chuồn chuồn bay thấp thì mưa,

Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm.

Câu ca thể hiện cách người xưa dự đoán thời tiết qua tập tính của chuồn chuồn – loài côn trùng cực nhạy với độ ẩm của không khí.

Ông tha mà bà chẳng tha

Làm nên cái lụt hăm ba tháng mười

Câu tục ngữ quen thuộc của người dân miền Trung – vùng đất thường xuyên gánh chịu bão lũ cuối năm. “Ông” và “bà” ở đây được dân gian nhân hóa để chỉ trời đất, thiên nhiên. Dù trước đó có bao nhiêu đợt mưa bão, người dân vẫn lo lắng cho đến khi qua ngày 23 tháng 10 âm lịch, vì đó thường là đợt lũ lớn cuối cùng trong năm. Câu nói thể hiện nỗi ám ảnh nhưng cũng là kinh nghiệm quý giá được truyền lại qua bao thế hệ.

Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng

Ngày tháng mười chưa cười đã tối

Câu ca dao này phản ánh chu kỳ tự nhiên của ngày và đêm. Vào tháng năm, khi bước vào mùa hè, ngày dài – đêm ngắn, trời sáng sớm và tối muộn. Còn tháng mười, khi thu qua đông tới, ngày ngắn – đêm dài, mặt trời lặn sớm nên “chưa cười đã tối”. Đây là cách diễn đạt dân gian cực kỳ chính xác về hiện tượng tự nhiên, cho thấy ông cha ta quan sát rất tinh tế sự thay đổi của thời gian trong năm.

Tháng một là tháng trồng khoai,

Tháng giêng trồng đậu, tháng hai trồng cà.

Tháng ba cày vỡ ruộng ra

Tháng tư làm mạ, mưa sa đầy đồng.

Bốn câu thơ mô tả lịch thời vụ nông nghiệp theo chu kỳ thời tiết của người nông dân xưa. Từ việc trồng khoai, trồng đậu, trồng cà cho đến làm mạ, tất cả đều gắn với đặc điểm mưa nắng của từng tháng. Đây là minh chứng sinh động cho khả năng dự đoán thời tiết và sắp xếp công việc đồng áng hợp lý, khoa học của cha ông – dù chưa hề có công cụ hiện đại hỗ trợ.

Một số tục ngữ dự báo thời tiết, thiên tai

Tục ngữ là những câu nói ngắn gọn, có vần điệu, dễ nhớ, đúc kết kinh nghiệm và tri thức của nhân dân về tự nhiên, lao động, sản xuất, đạo lý và ứng xử. Nếu ca dao thiên về cảm xúc trữ tình, thì tục ngữ lại nghiêng về sự quan sát, phân tích và kết luận mang tính thực tiễn – đặc biệt là trong việc dự đoán thời tiết và thiên tai.

Những câu tục ngữ dự đoán thời tiết mưa nắng

Cơn đằng Đông vừa trông vừa chạy, Cơn đằng Nam vừa làm vừa chơi: Nếu mây đen, giông kéo đến từ hướng Đông thì mưa to, đến nhanh, cần chạy tránh ngay. Nếu mây giông đến từ hướng Nam thì mưa nhỏ, đến chậm, vẫn có thể làm việc, sinh hoạt bình thường.

Ráng vàng thì nắng ráng trắng thì mưa: Khi hoàng hôn hiện ráng vàng rực, trời thường nắng đẹp; còn nếu ráng mờ trắng, đó là dấu hiệu độ ẩm cao – sắp có mưa.

Gió bấc hiu hiu, sếu kêu trời rét: Khi thấy gió bấc thổi nhẹ và sếu kêu, đó là dấu hiệu mùa lạnh sắp tới, trời sắp rét. Kinh nghiệm dân gian giúp người xưa chuẩn bị áo ấm, chăn màn, mùa vụ trước khi thời tiết chuyển mùa.

Ếch kêu uôm uôm, ao chuôm đầy nước: Ếch là loài nhạy cảm với thời tiết. Khi sắp mưa, chúng thường kêu rộ lên quanh bờ ao ruộng. Dân gian dựa vào đó để đoán trước mưa, rất chính xác.

Trăng quầng trời hạn, trăng tán trời mưa: Nhìn ánh hào quang quanh mặt trời có thể dự đoán khá chuẩn về thời tiết ngày mai.

Sao ló trời nắng, sao vắng trời mưa: Vào ban đêm, nếu thấy sao mọc nhiều, bầu trời quang đãng, hôm sau thường nắng. Còn nếu sao mờ hoặc ít, trời dễ âm u, sắp có mưa.

Tháng ba bà già chết rét: Dù sang xuân, tiết trời vẫn còn đợt lạnh cuối, khiến người già yếu dễ bị ảnh hưởng – lời nhắc vừa thực tế vừa sinh động.

Tháng giêng rét dài, tháng hai rét lộc, tháng ba rét nàng Bân: Câu tục ngữ mô tả ba đợt rét quen thuộc ở miền Bắc: rét kéo dài đầu năm, rét khi cây nảy lộc, và đợt rét muộn do “Nàng Bân” dệt áo cho chồng.

Mây xanh thì nắng, mây trắng thì mưa: Khi thấy cỏ gà trổ bông trắng trong ngày oi ả, đó là tín hiệu trời sắp đổ mưa.

Mùa hè đang nắng, cỏ gà trắng thì mưa: Ráng mỡ gà, có nhà thì giữ: Khi ráng mây có màu vàng cam giống mỡ gà thì trời sắp mưa bão, cần chuẩn bị phòng tránh.

Ráng mỡ gà, có nhà thì giữ: Khi ánh ráng trời có màu vàng cam như mỡ gà, đó là điềm báo bão gió hoặc mưa to, cần chuẩn bị đề phòng.

Cóc nghiến răng, trời đang nắng thì mưa: Dân gian tin rằng tiếng “nghiến răng” của cóc là phản ứng với thay đổi độ ẩm – trời dù đang nắng cũng sắp mưa to.

Quạ tắm thì ráo, sáo tắm thì mưa: Nếu thấy chim quạ tắm thì thời tiết sắp tạnh, còn sáo tắm là dấu hiệu trời sắp mưa.

Sao dày thì mưa, sao thưa thì nắng: Nhìn sao trên bầu trời đêm, người xưa nhận ra quy luật: sao nhiều – mưa gần; sao thưa – trời quang, nắng đẹp.

Những câu tục ngữ dự đoán thiên tai

Tháng bảy kiến đàn đại hàn hồng thuỷ: Tháng bảy âm lịch là mùa mưa bão. Khi thấy kiến đi thành đàn dày đặc, dân gian tin rằng sắp có lũ lớn hoặc áp thấp nhiệt đới.

Tháng bảy heo may, chuồn chuồn bay thì bão: Gió heo may thổi nhẹ báo mùa thu tới. Nếu cùng lúc chuồn chuồn bay là dấu hiệu không khí nhiễu động – trời sắp có bão.

Trời nồm tốt mạ, trời giá tốt rau: Tục ngữ gắn liền với kinh nghiệm canh tác: thời tiết ẩm nồm thích hợp gieo mạ, còn trời lạnh giá thì thuận cho rau phát triển.

Mưa không quá Ngọ, gió không quá Mùi: Nghĩa là mưa thường tạnh sau giờ Ngọ (khoảng 11 – 13h), còn gió mạnh thường dịu dần sau giờ Mùi (13 – 15h). Kinh nghiệm này giúp người nông dân sắp xếp công việc hợp lý.

Kiến cánh vỡ tổ bay ra, bão táp mưa xa tới gần: Khi thấy kiến cánh bay ra khỏi tổ hàng loạt, đó là dấu hiệu trời sắp có mưa to hoặc bão đến.

Nhãn sai, nước lớn: Năm nào cây nhãn sai quả, trời thường mưa nhiều, dễ xảy ra lũ lụt – một quan sát dân gian dựa trên sự thay đổi độ ẩm, thời tiết và mùa vụ.

Gợi ý một số cuốn sách hay về ca dao, tục ngữ Việt Nam

Từ thuở con người còn ngước nhìn mây trời để đoán nắng mưa, cha ông ta đã đúc kết những lời vàng ngọc trong ca dao, tục ngữ – những viên ngọc sáng của trí tuệ dân gian, chứa đựng cả một kho tàng tri thức về thiên nhiên, nhân sinh và đạo lý làm người.

Ngày nay, giữa nhịp sống hiện đại, những câu ca dao, tục ngữ ấy vẫn như làn gió mát lành, khẽ nhắc ta về cội nguồn, về nếp nghĩ và tình cảm thuần hậu của người Việt xưa.

Nếu bạn muốn lắng nghe tiếng nói ngàn năm của dân tộc, muốn hiểu sâu hơn về những giá trị giản dị mà thẳm sâu, hãy bắt đầu hành trình ấy qua ba cuốn sách dưới đây – những “ngọn đèn” nhỏ soi tỏ kho tàng văn hóa dân gian Việt Nam.

1, Em lớn lên cùng ca dao, tục ngữ, thành ngữ

Bộ sách như một người bạn tuổi thơ dịu dàng, nắm tay các em nhỏ đi qua thế giới lung linh của lời ăn tiếng nói cha ông. Mỗi tập sách – Tình thân, Rèn thân, Luyện chí, Sống đẹp, Nhân từ, Biết ơn – là một câu chuyện nhỏ chứa đựng bài học lớn: cách yêu thương gia đình, sống nhân hậu, biết cảm ơn và rèn luyện bản thân mỗi ngày.

Ngôn từ giản dị mà sâu sắc, hình ảnh minh họa sinh động và những lời dạy nhẹ như gió thoảng khiến bộ sách trở thành món quà tuyệt vời cho trẻ em – để các em vừa học làm người, vừa được nuôi dưỡng tâm hồn bằng những hạt ngọc ngôn từ của dân tộc.

2, Tục ngữ - Ca dao - Dân ca Việt Nam (Vũ Ngọc Phan)

Đây là công trình để đời của học giả Vũ Ngọc Phan – người dành trọn tâm huyết sưu tầm, khảo cứu và gìn giữ tinh hoa văn học dân gian Việt Nam.

Tác phẩm không chỉ là tập hợp những câu ca, câu hát quen thuộc mà còn là bản “trường ca” về văn hóa dân tộc – nơi hội tụ tiếng hò quan họ, lời ru Nam Bộ, tiếng ví dặm Nghệ Tĩnh, cùng hàng ngàn câu ca dao mộc mạc mà thấm đẫm tình người.

Giữa dòng chảy của thời gian, cuốn sách vẫn là một ngọn hải đăng – soi sáng cho những ai yêu mến, nghiên cứu và muốn tìm hiểu cội nguồn tinh thần Việt. Một công trình mẫu mực, một di sản vô giá của nền học thuật nước nhà.

3, Kho tàng tục ngữ người Việt – Nguyễn Xuân Kính

Nếu “tục ngữ” là tấm gương phản chiếu trí tuệ dân gian, thì bộ sách này chính là “đại dương” nơi muôn ngàn tia sáng ấy hội tụ.

Với hơn 16.000 câu tục ngữ được hệ thống hóa, giải thích và chú giải cặn kẽ, đây là công trình đồ sộ bậc nhất về ngôn ngữ và tư duy người Việt. Không chỉ dừng ở việc sưu tầm, bộ sách còn mở ra nhiều hướng tra cứu khoa học – theo chữ cái, chủ đề, địa danh, nhân vật – giúp người đọc dễ dàng khám phá thế giới tục ngữ phong phú và uyên bác.

Mỗi câu tục ngữ như một mảnh gương nhỏ phản chiếu tâm hồn dân tộc – vừa chân thật, vừa thâm thúy, vừa hóm hỉnh mà sâu xa. Đọc sách, ta như nghe được nhịp đập của thời gian, thấy được cách cha ông nhìn đời, ứng xử với thiên nhiên và với nhau.

Những câu ca dao, tục ngữ về thời tiết và thiên tai mà Waka giới thiệu bên trên không chỉ là kho tàng tri thức dân gian quý giá mà còn là minh chứng cho sự thông minh, tinh tế của người Việt xưa. Dù khoa học hiện đại ngày nay đã phát triển mạnh mẽ, những lời dạy ấy vẫn mang giá trị tham khảo và nhắc nhở chúng ta biết trân trọng thiên nhiên, sống hài hòa và chủ động ứng phó với mọi biến đổi của thời tiết.